Themavragen bij dit onderwerp zijn:

1. Is de duivel een symbool of iets concreets?
2. Stel, dat als Satan of de Duivel een door ons zelf gecreëerde mythe – een verzonnen verhaal door mannen rondgebazuind die de macht wilde hebben (en nog steeds willen hebben) – wie vertegenwoordigt dan het ‘kwaad’ hier op aarde? Is het kwaad persoonlijk (‘persoonsgebonden’) of onpersoonlijk. 

1.0 Inleiding

Al in oude culturen die zo ver terug reiken als de Babylonische en de Egyptische, wordt over demonische wezens en vormen van exorcisme gesproken. Het woord demon komt van het oud-Griekse daimon of daimonion, wat ‘gek zijn’ betekent. Het woord Satan komt van het Hebreeuwse woord voor ‘tegenstander’ of ‘vijand’ en het woord duivel komt van het oude Engelse deofel, het Latijnse diabolos en het Griekse diabolos. In het christendom worden ook de namen Lucifer, Beëlzebul-verhaal uit Lucas 11, Zebulun, Meridian en Belial gebruikt.

De duivel ‘verschijnt’ met regelmaat in het Nieuwe Testament [de Bijbel], waar hij Jezus in de woestijn in verzoeking brengt. Jezus was de eerste belangrijke ‘exorcist’ van het christendom volgens de katholieke catechismus [1]. Hij was een genezer, en in zijn tijd werden lichamelijke en geestelijke kwalen zoals blindheid, stomheid, krankzinnigheid enz. dikwijls aan kwade geesten toegeschreven. Jezus kon de zieken en ‘geplaagden’ genezen door de demonen uit te drijven. En juist dat element bracht gewicht aan de argumenten van destijds dat hij de Messias was, de Uitverkorene die gemachtigd was Gos werk op aarde te doen.

Er was in de synagoge ook een man die bezeten was door een onreine geest en hij schreeuwde: ‘Wat hebben wij met jou te maken, Jezus van Nazareth? Ben je gekomen om ons te vernietigen? Ik weet wel wie je bent, de heilige God’
Jezus sprak hem streng toe en zei: ‘Zwijg en ga uit hem weg!’ De onreine geest deed de man stuiptrekken en verliet hem met een luide schreeuw. [Marcus 1:23 – 26]

‘Bij het vallen van de avond brachten ze vele bezetenen bij hem. Met een enkel bevel dreef hij de geesten uit, en alle die ziek waren genas hij’. [Mattheüs 8:16]

[1] De katholieke catechismus  - de belangrijkste reeks richtlijnen om een goede katholiek te zijn – stelt: ‘Men spreekt van exorcisme, wanneer de Kerk publiekelijk en gezagvol in de naam van Jezus Christus vraagt dat een persoon of een voorwerp beschermd mag worden tegen de greep van het Boze, en aan zijn macht onttrokken zal zijn’. 

2.0 De rooms-katholieke Kerk

‘De exorcist van ’t Vaticaan’. Wie?

Het grote publiek kent exorcisme uit griezelfilms. Duiveluitdrijving of duiveluitbanning is tegenwoordig een groeiende industrie, want in een wereld die wordt overspoeld door rampen en onuitsprekelijk lijden, voelen veel mensen in toenemende mate behoefte om het ‘kwaad’ uit te bannen. Maar hoe moet je het kwaad definiëren?

Rond het eind van de twintigste eeuw kwam er in diverse landen weer vraag naar rituele kerkelijke exorcisme. Met name in Italië nam het aantal exorcisten (2005, circa 350 exorcisten) explosief toe, en kwam er zelfs een heuse cursus in Rome. Het Vaticaan gaf wereldwijd elk bisdom opdracht om ten minste één exorcist aan te stellen.
Exorcisme of duiveluitbanning, duivelsbezwering is één van de sacramentalia [1] in de rooms-katholieke Kerk. Maar ook andere godsdiensten zoals het jodendom, de islam en het christendom bevatten element van exorcisme, louteringsrituelen of ‘verlossing’ zoals de protestanten het noemen. Maar alléén de rooms-katholieke kerk heeft de praktijk zo drastisch geclassificeerd en geïnstitutionaliseerd.

Paus Cornelis schreef in de derde eeuw over het bestaan van tweeënvijftig exorcisten in de rooms-katholieke kerk. Eeuwenlang heeft er in de Kerk een zelfstandig bureau voor exorcisme bestaan, maar naarmate het christendom zich door de westerse wereld verspreidde kwam dat in verdrukking. Toch verloor het exorcisme zijn aanhangers niet. Paus Johannes Paulus II verwees in zijn toespraken vaak naar Satan en omschreef hem als een werkelijk, aanwezige kracht in de wereld. Paus Johannes droeg een warm hart toe aan het exorcisme. Hij zou op zijn minst drie keer een exorcisme hebben uitgevoerd. De eerste keer was volgens de Vaticaan-journalist Sandro Magister in 1978, in maart 1982 en de laatste keer was vermoedelijk in 2000. De laatste boodschap van Johannes Paulus voor de Dag van de Vrede richtte zich opnieuw op het bestrijden van het kwaad. ‘Sinds de vroegste tijden kent de mensheid de tragedie van het kwaad ….. Het kwaad is geen onpersoonlijke, deterministische kracht die in de wereld aan het werk is. Het is het gevolg van de menselijke vrijheid …. Geen man of vrouw van goede wil kan de worsteling om het kwaad met goed te overwinnen verzaken’. Nog geen vier maanden later overleed hij.
Toen paus Benedictus XVI in april 2005 werd geïnstalleerd, was het niet duidelijk of hij wel even welwillend tegenover exorcisme zou staan als zijn voorganger. Benedictus is een strenge theoloog en politiek conservatief en bovendien heeft hij dikwijls gesproken over het kwaad als een alomtegenwoordige en tastbare dreiging die geloof en moraal overal ter wereld aantast. Zijn voornaamste doel is het terugwinnen van christelijke zieltjes.

De kern van het kerkelijk exorcismeritueel werd reeds in 1614 geschreven en is pas 385 jaar vrijwel ongewijzigd gebleven. Pas in 1999 werd er een nieuw document door het Vaticaan uitgevaardigd en dat was de eerste grote herziening van de rite: De Exorcismus et Supplicationibus Quibusdam (Over Exorcisme en Bepaalde Supplicaties) en is een onderdeel van het Rituale Romanum. Het was het belangrijkste document dat na het tweede Vaticaanse concilie (halverwege de jaren zestig) werd herzien. Hoewel in het nieuwe exorcismeritueel de meeste gebeden en supplicaties zijn gehandhaafd, bevat het document een nieuwe waarschuwing tegen de verwisseling van geestesziekte met bezetenheid en dringt het bij de priester aan op ‘maximale voorzichtigheid’ wanneer hij tot exorcisme overgaat. Officieel wordt nu verlangd dat de exorcist wordt aangewezen door een bisschop; dat specifieke gevallen van exorcisme per geval door een bisschop moeten worden goedgekeurd. De katholieke Kerk stelt tegenwoordig dus maar één stringente eis: er moet worden vastgesteld dat de patiënt die een exorcisme wil géén geestelijke of lichamelijke aandoening heeft.

Het herkennen van demonische bezetenheid – het onderscheiden – is het eerste en belangrijkste aspect van een exorcisme volgens de rooms-katholieke Kerk. Dat wordt meestal bereikt door te zien hoe de patiënt op religieuze symbolen zoals wijwater of een crucifix reageert. Iemand heeft bijvoorbeeld een enorme afkeer van het betreden van een kerk, of kan het niet verdragen om een priester onder ogen te komen.

[1] De sacramentalia of sacramentaliën (enkelvoud : sacramentale) zijn zegeningen en handelingen binnen de Katholieke Kerk en de Orthodoxe Kerk om het leven te heiligen, in navolging van de sacramenten.

3.0 Satan

‘Exorcisme is een waar godsmirakel’ [Pater Gabriel Amorth]

Hoe moet je het kwaad definiëren en wat voor beeld moet je je erbij vormen? Is het kwaad zoals zoveel mensen geloven domweg de afwezigheid van ‘goed’ – privatio boni – een metafysisch concept? Of is het kwaad een kracht, een fysieke entiteit die iets uitspookt? Is het kwaad persoonlijk of onpersoonlijk? Is de duivel een symbool of iets concreets, iets ‘tastbaars’? De gedachte onder de exorcisten is, dat als het kwaad een actieve kracht is dan moet er een remedie zijn. Een manier om het te lijf te gaan.

De christelijke leer stelt dat de duivel, of Satan, een engel was die boosaardig werd. Volgens de Bijbel is Satan een door God geschapen engel die in opstand kwam. Satan is de rebelse bevelhebber die het opneemt tegen God de Heer [1]. Maar God verbande hem naar de Hel, waar zich ook andere foute en opstandige engelen bij hem voegden die demonen werden.
Een paar vroegchristelijke theologen hebben geschreven dat de duivel in de lucht woonde om zijn slachtoffers in de gaten te houden. De heilige kerkvader Augustinus leerde, dat demonen van lucht waren gemaakt. Aldus werd het kwaad niet belichaamd in één enkel wezen, maar in een bovennatuurlijke wereld-leven. Er bestaan hele legioenen van kwade geesten die niet in de fysieke wereld leven. Omdat zij geen fysieke vorm hebben, moeten ze bezit nemen van lichamen van menselijke slachtoffer; ze zoeken een ‘gastheer’ in de fysieke wereld op.

‘Satan wordt afgeschilderd als een soort bureaucraat in Gods hemelse raad onder toezicht van God’

Maar kunnen we dat geloven? In het Nieuwe Testament wordt Satan wat herkenbaarder voor mensen van tegenwoordig. ‘Hij’ kwam voor het eerst tot leven in christelijke geschriften, namelijk in het laatste boek van het Nieuwe Testament, ‘de Openbaringen’ van Johannes. Tegen het eind van het boek Openbaringen beschikt de duivel – eindelijk - over een leger en een lichaam; een angstaanjagend lichaam! ‘Een grote, vuurrode draak, met zeven koppen en tien horens, en op elke kop een kroon. Met zijn staart sleepte hij een derde van de sterren aan de hemel mee en smeet ze op aarde’ [Openbaring 12:3-4]. De aartsengel Michaël stort zich met zijn eigen leger in de strijd en verslaat Satan en zijn demonen. Maar ….. sommige mensen geloven dat de duivel met zijn demonen iets is wat opnieuw moet worden verslagen via ….  ‘duiveluitbanning’.

Dat de duivel leefde was iets wat talrijke christenen eeuwenlang voor onomstotelijk hebben aangenomen. Het idee was niet alleen een leerstelling van de Kerk, het werd gevoed en versterkt door de angst voor een wereld waarin de meest afschuwelijke, onverklaarbare dingen gebeurde. Natuurlijk zat de duivel daar achter. En als de priester of de bisschop dankzij zijn speciale relatie met God voor verlossing kon zorgen, zouden de mensen zich misschien tot de priester wenden. Dat zou hen automatisch dichter in de schoot van de moederkerk brengen, zodat die (weer) een belangrijke rol zou spelen.
Sommige elementen van de huidige georganiseerde godsdienst – vooral de Amerikaanse Pinkstergemeente en de Katholieke Charismatige Beweging – gebruiken angst voor een echte, machtige duivel om navolging te krijgen en hebben een loyale achterban. Voor hen is de duivel bezig met een grote comeback!

Vandaag de dag is de Kerk voorzichtig met het geven van een vastomlijnde beschrijving van de duivel, en maakt ze liever in meer abstracte termen onderscheid tussen persoonlijk en onpersoonlijk kwaad. Volgens pater Norman Tanner van de Pauselijke Gregoriaanse Universiteit in Rome: ‘Christus was heilig overtuigd van de realiteit van het kwaad en van een persoonlijke duivel’. [Red.: Zo iets als een persoonsgebonden duiveltje.] Vooruitstrevende krachten in de Kerk zweren het geloof in de werkelijkheid van het kwaad niet af, maar zijn eerder geneigd om de schuld bij de persoonlijke keuze neer te leggen. Ze benadrukken dan ook de individuele verantwoordelijkheid. Maar veel critici beschouwen de bereidheid van de Kerk om zich überhaupt van exorcisme te bedienen als een gevaarlijk hulpmiddel. Denk hierbij aan de psychiatrie en de psychologie die van de patiënten verlangen dat ze ‘naar binnen’ moeten kijken om zijn of haar problemen aan te pakken.

[1] Citaat rooms-katholieke catechismus: ‘De macht van de Satan is echter niet oneindig. Hij is maar een schepsel, machtig op grond van het feit dat hij louter geest is, maar nog altijd een schepsel: hij kan de grondvestiging van het rijk van God niet verhinderen. Hoewel Satan in de wereld werkzaam is uit haat jegens God en zijn rijk in Jezus Christus, en zijn handelen zware schade toebrengt  - van geestelijke en zelfs indirect van fysieke aard – aan iedere mens afzonderlijk en aan de maatschappij in haar geheel, wordt dit handelen toegelaten door de goddelijke voorzienigheid, die met kracht en met zachte hand de geschiedenis van de mens en de wereld leidt. Het toelaten van God van het handelen van de duivel is een groot mysterie, maar ‘wij weten dat God in alles het heil bevordert van de Hem liefhebben’ [Rom. 8:28].

4.0 Ontmythologisering van Satan
'De mythe van Satan of de Duivel’
'Misvattingen en overtuigingen over God’

In een zeer vroeg stadium van de geschiedenis van de aarde hebben wij geleefd in een matriarchaat (gezinsverband, en erfrecht voor de vrouwelijke lijn). Toen veranderde er iets en kwam het patriarchaat (stamvader, e.d.) bovendrijven. Tijdens die verandering hebben wij ons van onze emoties afgekeerd. Het uiten van je gevoelens noemde wij een teken van 'zwakte'. In diezelfde tijd vonden de mannen ook de Duivel uit, en de mannelijke God. Ja, Satan is voornamelijk een mannelijk product!

Uiteindelijk is de hele samenleving - toentertijd, eeuwen geleden - er in meegegaan, maar de uitvinding van het 'Kwaad' en de verwerping van het gevoel was oorspronkelijk een verzet van de mannen tegen de matriarchaat, waarin de vrouwen de samenleving vanuit hun gevoel - hun emoties - bestuurden. De vrouwen bezetten alle belangrijke posities; de mannen daarentegen verrichten lichamelijke zware arbeid, zorgden ervoor dat er kinderen werden verwekt, en beschermde het gezinsleven. Eeuwenlang heeft dit geduurd, totdat de meest ontevreden mannen over de matriarchaat twijfels van angst begonnen te zaaien bij de groep van machteloze mannen. 'Wat als de vrouwen het bij het verkeerde eind hadden? Wat als hun manier van leiden niet de beste was? Wat als hun manier de hele gemeenschap - de hele samenleving, de hele soort - regelrecht naar de vernietiging leidde?' 
Dat konden veel mannen zich niet voorstellen. Vrouwen stonden immers in direct contact met de Godin? Waren zij niet de exacte lichamelijk kopie van de Godin? En was de Godin niet goed?

De lessen waren zo krachtig, zo doordringend dat de mannen geen andere keuze konden bedenken dan het creëren van een krachtig tegenwicht en wel in de vorm van een satan! Maar voordat we het over de uitvinding van de 'duivel' gaan hebben, moeten we eerst duidelijk maken dat het hier gaat over een machtsstrijd; pure macht.[1]
Hoe kon de ontevreden mannen iemand ervan overtuigen, dat er zoiets als het 'Kwade' bestond? Ja, hoe? Wel, één ding werd door iedereen begrepen en dat was de theorie van de 'rotte appel'. Zelfs de vrouwen wisten uit eigen ervaring, dat sommige kinderen 'slecht' terechtkwamen, wat ze ook probeerden te doen. Vooral de jongetjes die weigerden te gehoorzamen, dat wist iedereen. Zo werd een mythe gecreëerd.

Op een dag, zo verhaalt de mythe, baarde de grote Moeder, de Godin der goden, een kind dat niet 'goed' bleek te zijn. Wat de Moeder ook deed, het kind weigerde 'goed' te zijn. Uiteindelijk vocht hij met zijn Moeder om haar troon. Dat was zelfs voor een liefdevolle, vergevingsgezinde Moeder te veel. De jongen werd voor altijd verbannen, maar bleef in verschillende en ingenieuze vermommingen terugkomen (getuige de vele tekeningen en prenten van de Duivel). Soms verkleed als de grote Moeder zelf. 
Deze mythe maakte het mogelijk voor mannen om zich af te vragen: 'Hoe weten we of de Godin die wij aanbidden, werkelijk een Godin is? Het zou best het slechte kind kunnen zijn, dat nu volwassen is én ons voor de gek houdt'. Op deze manier lukte het mannen om andere mannen aan het twijfelen te brengen, ze kwaad op vrouwen te maken, omdat ze hun twijfels niet serieus namen, en ze vervolgens in opstand kregen. Zo werd het wezen gecreëerd dat wij nú Satan noemen. Zo werd een mythologisch probleem in de wereld gezet!

Van de man als beschermer was het niet zo'n grote stap naar de man als gelijkwaardige partner, die nu naast de Godin stond. De mannelijke God was in het leven geroepen en een tijdlang heerste in de mythologie goden en godinnen gezamenlijk. Tot er een moment was, dat de goden een belangrijker rol werden toebedeeld. Er ontstonden mythes over machtige goden, die om beeldschone godinnen twisten en vochten. En zo werd de jaloerse God geboren. 
Het duurde niet lang voor de jaloezie van de goden niet alleen de godinnen betrof, maar zich verder uitstrekte over alle schepsels in alle rijken. We konden 'Hem' maar beter lief hebben, eisten de jaloerse goden, en geen enkele andere God, of anders ............... Er kwamen verhalen over degenen die er wel iets tegenin brachten, en die de strijd verloren. Zo werd God van de Toorn geboren; de Toorn van God!

De Toorn van God, de jaloezie en de woede was een inbeelding, maar deze inbeelding heeft zo lang geduurd, dat het werkelijkheid is geworden voor velen van ons. Sommige van ons geloven er nog steeds in! Maar het is belangrijk, dat je nú weet dat wij dit allemaal zelf verzonnen hebben. Wij hebben eeuwenlang mythologische verhalen verteld over een bizarre, wraakzuchtige God, die gescheiden is van ons en ons zal straffen wanneer wij niet doen wat Hij wil. Dat is de kern van onze huidige wereldse problemen; onze misvattingen en overtuigingen over God en het leven.
Dit heeft o.a. geleid tot het idee dat 'macht-gelijk-heeft' of dat 'macht-kracht-is', is ontstaan uit ons door mannen gecreëerde theologische mythen, eeuwen geleden. Leer begrijpen dat het om macht met gaat en niet macht over. En wanneer wij eindelijk zullen begrijpen dat Gods wereld - jij en ik, en het leven - geen scheiding kent, omdat wij allen Eén zijn - dat wil zeggen: dat er niets is dat God niet is - dan zullen wij eindelijk die menselijke uitvinding kunnen loslaten die wij Satan hebben genoemd. Als Satan bestaat, dan bestaat hij in de vorm van onze (oude) gedachten - onze eigen overtuigingen- over afgescheiden zijn van God. Je kunt niet gescheiden zijn van God, want God |Is-Alles-wat-Is|, wat bestaat!

'Wanneer een mythe tot waarheid wordt, spreek je van een georganiseerde religie'.

[1] Dat is precies wat we in deze eeuw nog aan het doen zijn, in plaats van te leren samenwerken. Deze machtsstrijd gaat door net zolang beide partijen doorkrijgen dat het in het leven niet om macht draait, maar om kracht. En tot beide inzien dat het niet om scheiding draait, maar om eenheid. Want in eenheid vind je de innerlijke kracht, in de scheiding verdwijnt die waardoor men zich zwak en machteloos voelt; daar komt de strijd om de macht vandaan! Macht komt voort uit innerlijke kracht. Innerlijke kracht ontstaat niet uit grove macht. Het grootste deel van de wereld bekijkt dit precies verkeerd om. Macht zonder innerlijke kracht is een illusie.

5.0 Slot

In de Katholieke Kerk is het exorcisme een bijzonder ritueel dat alleen door een bevoegd priester mag worden uitgevoerd. Het doel ervan is de bevrijding van een persoon die bezeten is door een duivelse macht. Maar wat velen zich niet realiseren is dat het exorcisme of het uitbannen van de Duivel veronderstelt het bestaan van Satan! Deze boosaardige aartsengel is eropuit de mens te bedriegen en af te houden van het eeuwige geluk bij God, aldus. Volgens de rooms-katholieke Kerk kan het voorkomen dat een mens helemaal in de ban komt van Satan of andere kwade geesten.

Vele passages in de Bijbel [1] suggereren dat de mythologie over de duivel al vroeg in de ontwikkeling van het christendom bestond, en dat ongeloof aan de duivel neerkwam op twijfel aan de evangeliën. De duivel was een belangrijke speler geworden in de kosmische strijd tussen goed en kwaad, waar veel mythologieën over vertellen. Naarmate het idee van de absolute almacht, alwetendheid en algoedheid van God werd uitgebouwd, werd ‘het kwade’ problematischer, en zo ziet de rooms-katholieke theologie de activiteiten van demonen dan ook als iets dat met volledige instemming van God gebeurt, bijvoorbeeld om gelovigen op de proef te stellen.

Maar bestaat de Duivel of Satan werkelijk?

Nogmaals, de duivel is door mensen uitgevonden om anderen te dwingen te doen wat zij willen, door hen te dreigen met een scheiding van God. De verdoemenis, voor eeuwig verbannen zijn naar de vlammenzee van de Hel, dat was en is de ultieme angsttactiek die nog steeds door vele georganiseerde religies en sektarische groeperingen worden toegepast.
Maar nu je dit allemaal weet, hoef je niet meer angstig te zijn. Maar als jij denkt dat de Satan werkelijk zou bestaan, dan bestaat hij in de vorm van onze eigen gedachten over afgescheiden te zijn van God. Maar het is onmogelijk om gescheiden te zijn van God, want God is |Al-Wat-Bestaat|. Wanneer je uiteindelijk begrijpt dat Gods Wereld geen scheiding kent - dat wil zeggen dat er niets is dat niet-God is - dan zul je eindelijk die menselijke uitvinding kunnen loslaten die wij satan genoemd hebben.

Hans Zevenboom

[Je kunt ten alle tijden reageren via: Dit e-mailadres is beschermd tegen spambots. U heeft Javascript nodig om het te kunnen zien. ]

Literatuurverwijzing:

1. Boek ´De exorcist van het Vaticaan´, Tracy Wilkinson
2. Boek, ´Ervaringen van een hedendaagse exorcist´, Roelof Tichelaar
3. Boek ´het Spiritisme´, Dr. W.H.C. Tenhaeff
4. Boek ´Het occulte is dichtbij´, drs. R.H. Matzken
5. Boek ´Sekten en stromingen´, ds. H. Veldhuizen
6. Boek ´Heksen bestaan´, Melkor
7. Boek ´New Age, esoterie en evangelie´, J. Minderhoud
8. Boek, ´De joodse sekten ten tijde van Jezus´, Marcel Simon
9. Boek, ´Geloof en sekte´, Kurt Hutten
10. Boek,  ‘Misleid door New Age´, Will Baron
11. Boek, ´New Age´, Drs. R. Matzken
12. Boek,  ‘De New Age beweging´, dr. J. Verkuyl
13. Boek, ´De subtiele kracht van geestelijk misbruik´, David Johnson
14. Boek,  ‘Demonen’. Eruit, in Jezus’ naam, Ds. W.C. van Dam